आज मानवी संस्कृतीला सर्वात मोठा धोका प्रदूषणाचा आहे. माणसाच्या सभोवतालचे संपूर्ण वातावरण, त्याच्या वापरासाठीचा संपूर्ण जलसाठा, त्याच्या श्वासोच्छवासासाठी हवा, अन्न निर्माण करणारी पृथ्वी आणि अवकाशाचा संपूर्ण विस्तारही माणसानेच दूषित केला आहे.
माणसाला त्याच्या आनंदासाठी आणि आनंदासाठी नैसर्गिक संसाधनांचा पुरेपूर वापर करायचा आहे. त्यामुळेच प्रदूषणाची समस्या भीषण स्वरुपात आली आहे. त्यामुळे प्रदूषणाच्या विविध समस्या आणि घटकांवर प्रकाश टाकणे आवश्यक वाटते.
पर्यावरण आणि वायू प्रदूषण
जगातील कोणत्याही राष्ट्राला औद्योगिकीकरणाच्या या आंधळ्या शर्यतीत मागे राहायचे नाही. लक्झरी वस्तूंचे उत्पादनही मोठ्या प्रमाणात वाढले आहे. पृथ्वीवरील सर्व संपत्ती तिच्या गर्भातून बाहेर काढली जात आहे.
असाही दिवस येईल जेव्हा आपण विश्वातील सर्व नैसर्गिक साधनसंपत्तीपासून आपले हात धुतले असतील. हा दिवस मानवजातीसाठी निश्चितच खूप वाईट असेल. पण याहूनही अधिक नुकसान हे होईल की, पृथ्वीवरील सर्व खनिजे, तेल, कोळसा आणि सर्व धातू वायूंच्या रूपात वातावरणात प्रवेश करतील आणि पृथ्वीवर राहणाऱ्या प्राण्यांचे जगणे कठीण होईल.
नद्या आणि समुद्र हानीकारक घटकांनी भरलेले आहेत. रात्रंदिवस सुरू असलेल्या कारखान्यांचे अब्जावधी गॅलन घाण पाणी नद्या आणि समुद्रात जात आहे.
आपण अन्नाशिवाय काही काळ जगू शकतो. पण हवेशिवाय आपण काही क्षणही जगू शकत नाही. ही साधी वस्तुस्थिती आपल्यासाठी स्वच्छ हवा किती महत्त्वाची आहे हे सांगते.
आपणास माहित आहे की हवेतील वायूंचे मिश्रण अंदाजे 78% नायट्रोजन आणि सुमारे 21% ऑक्सिजन असते आणि कार्बन डायऑक्साइड, आर्गॉन, मिथेन आणि पाण्याची वाफ देखील हवेत कमी प्रमाणात असतात.
वायू प्रदूषण म्हणजे काय ?
वातावरणातील धुराच्या प्रमाणात फरक आहे. हा धूर कुठून येतो हे सांगता येईल का? उद्योग आणि स्वयंचलित वाहनांमधून निघणारा धूर यासारख्या पदार्थांच्या मिश्रणामुळे विविध ठिकाणच्या वातावरणाचे स्वरूप आणि रचना बदलते. जेव्हा सजीव आणि निर्जीव दोन्हीसाठी हानिकारक असलेल्या काही अवांछित पदार्थांमुळे हवा दूषित होते, तेव्हा त्याला वायू प्रदूषण म्हणतात.
सत्य हे आहे की वायू प्रदूषण हे सर्वात मोठे आणि हानिकारक प्रदूषण आहे. त्याचा प्रभाव प्रथम आणि सर्वात जास्त काळ असतो. जमिनीचे प्रदूषण आणि जल प्रदूषण या दोन्ही गोष्टी हवेत पसरत राहतात. परिणामी, शुद्ध आणि ताजी हवा मिळणे अशक्यच नाही तर कठीण होते.
वायू प्रदूषणाचे एक कारण म्हणजे लोकसंख्या झपाट्याने वाढणे. एका संशोधनानुसार कार्बन डायऑक्साईड दरवर्षी पाच अब्ज टन या वेगाने वाढत आहे. वायूप्रदूषणामुळे माणसांबरोबरच प्राणी, पक्षी आणि इतर प्राणीही शुद्ध हवेसाठी झगडत आहेत.
वायू प्रदूषणामुळे समुद्र किनारी भाग प्रभावित होऊ लागला आहे, असा वैज्ञानिकांचा शोध आहे. अंटार्क्टिकासारखा शांत प्रदेशही आता वादळांच्या तडाख्यात आला आहे. C.F.C. गॅस सतत वाढत आहे.
त्याच्या दुष्परिणामांमुळे ओझोनचा थर पातळ होत आहे. त्यामुळे अल्ट्राव्हायोलेट किरण थेट पृथ्वीवर येतात, जे कालांतराने कॅन्सरसारख्या भयंकर आजाराचे कारण बनतात.
औद्योगिक युनिट्स हे वायू प्रदूषणाचे मुख्य कारण आहेत, तसेच अणुऊर्जेवर आधारित ऊर्जा प्रकल्प आणि कारखाने आहेत. यामुळे वातावरणात किरणोत्सर्गी लहरी निर्माण होतात. यातून बाहेर पडणारे वायू वातावरण प्रदूषित करत राहतात.
यासोबतच वायू-प्रदूषण, अणु-चाचणी-स्फोट, अणुऊर्जेवर चालणारी अवकाश मोहीम ही भयंकर चाप हेही मुख्य कारण आहे. त्यातच आता वातावरण अधिकच प्रदूषित आणि चिघळले आहे.
हवा कशी प्रदूषित होते ?
जे पदार्थ हवा दूषित करतात त्यांना वायु प्रदूषक म्हणतात. कधीकधी हे प्रदूषक ज्वालामुखीचा उद्रेक, धूर किंवा जंगलातील धूळ यासारख्या नैसर्गिक स्रोतांमधून येऊ शकतात.
मानवी क्रियाकलापांद्वारे हवेमध्ये प्रदूषक देखील आढळतात. या वायू प्रदूषकांचे स्रोत कारखान्यातून निघणारा धूर, विद्युत उपकरणे, स्वयंचलित वाहने, एक्झॉस्टर, सरपण आणि शेणाच्या पोळ्या असू शकतात. वायू प्रदूषणामुळे श्वसनाच्या अनेक समस्याही उद्भवतात.
हवेत प्रदूषक असतात
हवेत किती घातक पदार्थ असतात हे तुम्हाला आधीच माहीत आहे. शहरांमध्ये वाहनांची संख्या किती वेगाने वाढत आहे. वाहने मोठ्या प्रमाणात कार्बन मोनोऑक्साइड, कार्बन डायऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साईड आणि धूर निर्माण करतात.
पेट्रोल आणि डिझेल यांसारख्या इंधनाच्या अपूर्ण ज्वलनामुळे कार्बन मोनोऑक्साइड तयार होतो. हा एक विषारी वायू आहे. त्यामुळे रक्ताची ऑक्सिजन वाहून नेण्याची क्षमता कमी होते.
धुक्यामुळे वायू प्रदूषण होते
वातावरणात दिसणारा धुक्याचा दाट थर तुम्हाला आठवत असेलच, पण हे धुक्याचे धुके जे धूर आणि धुक्याने बनलेले असते हे कदाचित तुम्हाला माहीत नसेल. या धुरात नायट्रोजन ऑक्साईड असू शकतात.
जे इतर वायु प्रदूषक आणि धुके यांच्या संयोगाने धुके तयार करतात. त्यामुळे लहान मुलांमध्ये श्वासोच्छवासासह दमा, खोकला, घरघर निर्माण होते.
उद्योग
वायू प्रदूषणाला अनेक उद्योगही जबाबदार आहेत. पेट्रोलियम रिफायनरीज हे सल्फर डायऑक्साइड आणि नायट्रोजन डायऑक्साइड यांसारख्या वायू प्रदूषकांचे प्रमुख स्रोत आहेत. सल्फर डायऑक्साइड ऊर्जा प्रकल्पांमध्ये कोळशासारख्या इंधनाच्या ज्वलनाने तयार होतो. ज्यामुळे फुफ्फुसांना कायमचे नुकसान होण्यासोबतच श्वसनाचा त्रास होऊ शकतो.
इतर प्रकारचे प्रदूषण
क्लोरोफ्लुरो कार्बन (CFC) रेफ्रिजरेटर्स, एअर कंडिशनर आणि बाणांसह फवारण्यांमध्ये वापरला जातो. सीएफसीमुळे वातावरणातील ओझोनचा थर पातळ होत आहे. जे सूर्यापासून येणाऱ्या हानिकारक अल्ट्राव्हायोलेट किरणांपासून आपले संरक्षण करते. पण आता CFC च्या जागी कमी हानिकारक रसायने वापरली जात आहेत, ही चांगली गोष्ट आहे.
या वायूंव्यतिरिक्त, डिझेल आणि पेट्रोलच्या ज्वलनावर चालणार्‍या स्वयं-चालित वाहनांमधून खूप लहान कण देखील तयार होतात. जे जास्त वेळ हवेत राहतात आणि ते कशालाही चिकटून राहून त्याचे सौंदर्य कमी करू शकतात.
श्वास घेतल्यास ते शरीरात प्रवेश करतात आणि रोगास कारणीभूत ठरतात. हे कण पोलाद निर्मिती आणि खाणकाम यांसारख्या औद्योगिक क्रियाकलापांद्वारे देखील तयार केले जातात. पॉवर प्लांटमधून बाहेर पडणारे राखेचे अत्यंत सूक्ष्म कणही वातावरण प्रदूषित करतात.
याचे उदाहरण म्हणजे, दोन दशकांहून अधिक काळ पर्यटकांचे सर्वात मोठे आकर्षण असलेला भारतातील आग्रा शहरातील ताजमहाल हा चिंतेचा विषय आहे. वायू प्रदूषणाने पांढर्‍या संगमरवराचा रंग कमी होत असल्याचा इशारा तज्ञांनी दिला आहे. त्यामुळे केवळ सजीवच नव्हे तर निर्जीव वस्तूंनाही वायू प्रदूषणाचा फटका बसत आहे.
प्रदूषण रोखण्यासाठी उपाय
प्रदूषणाचे भयंकर दुष्परिणाम टाळण्यासाठी प्रदूषणाच्या कारणांचा गळा घोटणे नितांत आवश्यक आहे. दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे तर, जमिनीचे प्रदूषण रोखण्यासाठी धरणे बांधणे, अत्याधिक जंगलतोड आणि रासायनिक खतांचा मर्यादित आणि अपेक्षित वापर करणे आवश्यक आहे.
जलप्रदूषण रोखण्यासाठी उद्योगांचे प्रदूषित पाणी स्वच्छ पाण्यापासून वाचवणे आवश्यक आहे. वायू प्रदूषण रोखणे तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा उद्योग आणि व्यवसायांची प्रदूषित हवा वातावरणात पसरू दिली जात नाही.
यासाठी उद्योगांच्या चिमणीवर योग्य फिल्टर बसवावेत. याशिवाय अणुऊर्जेमुळे होणारे वायू प्रदूषण रोखण्यासाठी इंटरनॅशनल एनर्जी असोसिएशनच्या नियमांचे काटेकोरपणे पालन करावे. लोकसंख्या वाढीला आळा घातला तरच पर्यावरण प्रदूषण थांबवता येईल.
प्रदूषण रोखण्यासाठी सरकारद्वारे केलेले उपाय
(1) उद्योगांसाठी राष्ट्रीय सभोवतालची हवा गुणवत्ता मानके आणि क्षेत्र विशिष्ट उत्सर्जन आणि प्रवाह मानकांची अधिसूचना जारी करण्यात आली आहे.
(2) वायू प्रदूषण प्रतिबंध आणि नियंत्रण कायदा, 1981 अंतर्गत मार्गदर्शक तत्त्वे जारी करण्यात आली आहेत.
(3) अत्यंत प्रदूषित औद्योगिक क्षेत्रांवर लक्ष ठेवण्यासाठी ऑनलाइन उपकरणे तयार करण्यात आली आहेत.
(4) सभोवतालच्या हवेच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन करण्यासाठी मॉनिटरिंग नेटवर्कची स्थापना करण्यात आली आहे.
(५) CNG, LPG इत्यादी स्वच्छ गॅस इंधनांना प्रोत्साहन देणे आणि पेट्रोलमध्ये इथेनॉलचे प्रमाण वाढवणे.
(६) नॅशनल एअर क्वालिटी इंडेक्स लाँच करण्यात आला, ज्या अंतर्गत सर्व वाहनांना BS-IV मानक स्वीकारणे अनिवार्य करण्यात आले आहे.
(७) बायोमास जाळण्यावर बंदी.
(८) फटाके फोडण्यावरही बंदी.
(९) सर्व इंजिनवर चालणाऱ्या वाहनांना प्रदूषण नियंत्रण प्रमाणपत्र घेणे बंधनकारक करण्यात आले आहे.
(10) सार्वजनिक वाहतूक नेटवर्कला प्रोत्साहन दिले जात आहे. सार्वजनिक वाहतूक नेटवर्कचा प्रचार.
(11) दिल्ली आणि NCR साठी श्रेणीबद्ध प्रतिसाद कृती योजना लागू केली जात आहे.
स्वतःची काळजी घेताना सरकारने केलेल्या उपाययोजनांचे काटेकोरपणे पालन करणे आणि नियमांचे पालन करणे आपल्यासाठी खूप महत्वाचे आहे.
सारांश –
वायू प्रदूषण आपल्यासाठी घातक आहे. सृष्टी आणि निसर्ग यांच्यावर हा निव्वळ अन्याय आणि उद्धटपणा आहे. त्यामुळे या दिशेने वेळीच ठोस पाऊल उचलले नाही तर काही काळानंतर ते आपल्या ताब्यात राहणार नाही. मग, आमच्या सर्वात कठीण प्रयत्नांकडे दुर्लक्ष करून, ते काही वेळातच आपले जीवन संपवेल.